با توجه به رسالت اصلی کتابخانهها، مراکز اسناد و آرشیوها در برآوردن نیازهای اطلاعاتی کاربران، امروزه مدلهای جدیدی برای طراحی این مراکز در نظر گرفته میشود که در این میان، کتابخانههای دیجیتالی جایگاه ویژهای را در محیط وب به خود اختصاص دادهاند. این نوع کتابخانه با داشتن قابلیتهای فراوان برای مدیریت اطلاعات دیجیتال از دیگر مدلها متمایز شده است. کتابخانهها و مراکز اسناد همواره مرکز نگهداری، بهرهبرداری و اشاعه اطلاعات دانش بشری بودهاند، از این رو افزایش روز افزون حجم اطلاعات و گسترش شبکه جهانی وب و تولید محملهای گوناگون اطلاعاتی از یک طرف و تمایل فزاینده پژوهشگران به دسترسی به قالبهای الکترونیکی اطلاعات از طرف دیگر، نقش و عملکرد کتابخانهها را در جهان امروز به سمت و سوی نوینی هدایت کرده و آن هم ایجاد کتابخانه دیجیتال است.
با توجه به رسالت اصلی مراکز اسناد، کتابخانهها و آرشیوها در برآوردن نیاز اطلاعاتی کاربران، مدلکتابخانه دیجیتال باید الگوی جامعی برای طراحی کتابخانه دیجیتال این مراکز باشد. یک کتابخانه دیجیتال مناسب با داشتن قابلیتهای توسعه یافته در زمینه مدیریت اطلاعات دیجیتال، برای استفاده کننده از جذابیت خاصی برخوردار است و میتواند همزمان نیاز اطلاعاتی طیف گستردهای را پاسخگو باشد. این نرمافزار باید به منظور مدیریت سازمان یافته یک مرکز اطلاع رسانی طراحی شده تا در ذخیرهسازی، سازماندهی و دستیابی منطقی به هر نوع اطلاعات دیجیتالی، تفسیر، توزیع و تضمین حفظ و نگهداری مجموعهای از آثار دیجیتال در مدت زمان طولانی به خدمت آید و بتواند منابع اطلاعاتی دیجیتال شده را با سرعت بالا و صرفه اقتصادی دسترسپذیر سازد.
مرورکلی بر نرم افزار کتابخانه دیجیتال
یک کتابخانه دیجیتال با استفاده از فنآوریها و استانداردهای نوین در حوزه فنآوری اطلاعات با رویکردی کاربرمدار طراحی شده و تمامی فرآیندهای آن مبتنی بر وب صورت میپذیرد. در ذیل ویژگیهای برجسته یک کتابخانه دیجیتال کارآمد به صورت مختصر بیان میگردد:
مبتنی بر وب و بدون محدودیت کاربر
پشتیبانی از تمامی مرورگرها
واسط کاربری چند زبانه (Multilingual )
داینامیک بودن طراحی فیلدهای اطلاعاتی و کاربرگههای ورود اطلاعات
داینامیک بودن فرمتهای نمایش اطلاعات مبتنی بر استاندارد DC
ذخیره سازی اطلاعات در قالب استاندارد Dubline core
مدیریت همزمان منابع دیجیتال چند مرکز، چند واحد در قالب تعریف community، Sub community و Collectionهای متعدد.
مدیریت و نگهداری نسخههای متعدد موارد دیجیتالی
امکان گروهبندی ساختاری در طراحی کتابخانه دیجیتال ( دپارتمان، واحد، مرکز و مجموعهها )
امکان جستجوی تمام متن
جستجوی در اطلاعات کتابشناختی و محتوا به صورت یکپارچه
مدیریت انواع شیء دیجیتال ( متن، عکس، فیلم و صوت )
پشتیبانی از فرمتهای متنوع دیجیتالی ( متن، تصویر، صوت و ویدئو )
پشتیبانی از Mail Server
مدیریت همزمان چندین واحد، کتابخانه ( Community & Sub community )، چند مجموعه منابع Collection ) ) در قالب یک سیستم جامع و یکپارچه
مدیریت متمرکز اطلاعات کتابشناختی و اطلاعات محتوای منابع دیجیتال
مدیریت متمرکز منابع دیجیتال و پوشش فرمتهای مختلف رایج
تسهیل ساخت کتابخانه دیجیتال برای مراکز اطلاع رسانی، کتابخانهها و آرشیوها
شیوه ارائه
یک کتابخانه دیجیتال کارآمد نه تنها منابع دیجیتال یک مرکز اطلاع رسانی را مدیریت میکند و با استقرار در هر مرکز و ذخیره اطلاعات و منابع دیجیتال در آن سکان مدیریت منابع را در دست میگیرد بلکه با تنوع در الگوهای ارائه، در قالب کتابخانه دیجیتال از پیش آماده، پویا و داینامیک با تنوع ذیل ارائه میگردد:
کتابخانه دیجیتال ساز
کتابخانه دیجیتال پزشکی
کتابخانه دیجیتال فنی- مهندسی
کتابخانه دیجیتال علوم پایه
کتابخانه دیجیتال کشاورزی- محیط زیست
کتابخانه دیجیتال علوم انسانی- اسلامی
کتابخانه دیجیتال استانداردها
یکی از الگوهای ارائه کتابخانه دیجیتال ، الگوی «کتابخانه دیجیتال ساز» است. این الگو جهت ایجاد مرکز اطلاع رسانی دیجیتال برای کتابخانه و آرشیو سازمانهای آموزشی، دانشگاهها، مراکز تحقیقات و مراکز علمی- پژوهشی پیشبینی شده است که با مجهز شدن به این نرمافزار امکان ایجاد کتابخانه دیجیتال به راحتی فراهم میگردد. در این مراکز اگر اطلاعات و منابع دیجیتالی از قبل وجود داشته باشد امکان تبدیل و استقرار آن در کتابخانه دیجیتال ساز فراهم است و با انجام عملیات تبدیل (Convert) استقرار اطلاعات دیجیتال موجود در یک مرکز در نرمافزار به راحتی امکان پذیر خواهد بود و برای منابع اطلاعاتی دیجیتال جدید نیز درگاه ورود و ذخیره پیش بینی گردیده است و پس از انجام فرآیندهای فوق کتابخانه دیجیتالی بهروزی خواهید داشت که سکانداری آن را به راحتی مدیریت مینمائید.
جستجو
نظام بازیابی اطلاعات در کتابخانه دیجیتال باید به صورتی پیش بینی شده باشد که به صورت همزمان عملیات بازیابی هم در اطلاعات کتابشناختی و هم در محتوای منابع دیجیتال امکان پذیر گردد و استفاده از موتورهای جستجوی قدرتمند Lucene در یک کتابخانه دیجیتال تمامی امکانات این موتور جستجو پشتیبانی می شود. در ذیل مختصر به برخی از این امکانات اشاره میشود:
جستجو بر اساس تک تک فیلدهای اطلاعات کتابشناختی و محتوای منابع دیجیتال
بازیابی و نمایش هر عنصر دیجیتال ( فیلم، صوت، تصویر و متن )
بازیابی و نمایش نتایج جستجو به صورت Thumbnail
بازیابی و نمایش منابع مختلف ( متن، عکس، صوت و فیلم )
جستجو براساس عملگرهای جبر بول
جستجو براساس الگوهای تخصصی “*” ، “~” ، “؟” و …
پشتیبانی از زبانهای بین المللی Unicode در نظام بازیابی
نمایش عنصر دیجیتال پس از بازیابی
مدیریت فیلدهای جستجوپذیر ( تعیین فیلدهای جستجو پذیر… )
امکان تغییر ترتیب مدخلهای جستجو
تعیین فیلدهای پرکاربرد در جستجو
امکان جستجو چند فیلد از یک مجرا
سازماندهی
سازماندهی در یک کتابخانه دیجیتال کارآمد فرآیندی علمی است که می تواند با استفاده از استاندارد DC صورت پذیرد. در این کتابخانه دیجیتال آمادهسازی یک مجموعه و تعیین فیلدهای لازم برای ذخیره هر عنصر اطلاعاتی صورت میپذیرد. قالب پیش فرض فرا داده در این نرمافزار Dubline Core است. هرچند، میتوان فیلدهای موجود در این قالب را تغییر داد یا عنصر جدید به آنها اضافه نمود تا آن را مطابق با نیازهای خود بومی سازی کرد و به گونهای است که دستیابی صحیح و آسان را برای مدارک میسر مینماید.
به طور کلی تمامی فرآیندهایی که برای تهیه و نگهداری یک مجموعه انجام میشود مانند تعیین سرشناسه، توصیف کتابشناختی، تعیین موضوع و یا سایر شناسههای افزوده برای یک مدرک در سازماندهی کتابخانه دیجیتال موجود است.
در این بخش مطابق با استاندارد DC کاربرگهها تعریف میگردند. همچنین امکان ویرایش و حذف اطلاعات و الحاق فایل دیجیتال نیز و جود دارد. از جمله ویژگیهای این بخش میتوان به موارد ذیل اشاره نمود:
ایجاد محیط داینامیک به منظور ورود، تصحیح و یا حذف اطلاعات کتابشناختی
ذخیرهسازی طیف گستردهای از منابع بر اساس استاندارد DC
طرح تعیین رسته، واحد، واحدهای فرعی، مجموعهها با استاندارد کتابخانه دیجیتال
توزیعپذیری مجموعه منابع در رستههای مختلف
مدیریت انواع شیء دیجیتال
تبادل اطلاعات و دریافت ورودی استاندارد اطلاعات کتابشناختی از مراکز گوناگون براساس دو استاندارد MODS و Dubline Core
پشتیبانی از مجموعه نویسههای استاندارد مانند ISO 2709 ، XML
انتقال و تهیه خروجی استاندارد به مراکز متعدد براساس استاندارد MODS و Dubline Core
سازماندهی منابع دیجیتال براساس سطح دسترسی
امکان حذف منابع دیجیتال الحاق شده به رکورد
امکان ویرایش اطلاعات منابع دیجیتالی هر رکورد
نگهداری و مدیریت نگارشهای متعدد یک ماده دیجیتال
امکان بزرگنمایی ( Resolution ) فایلهای متنی جهت مشاهده مناسب محتوا
امکان استخراج pdf یا فایل الحاقی جهت نمایش در انواع Tablet و Mobile با استانداردهای MAC ، Android و Windows
مدیریت کاربران
فرآیند شناسایی کاربر نرمافزار کتابخانه دیجیتال می بایست با معرفی کاربران و تعیین سطح دسترسی به منابع صورت پذیرد و از جمله امکانات این زیر سیستم مدیریتی میتوان به موارد ذیل اشاره نمود:
محدود نمودن فعالیت کاربران با توجه به سطح دسترسی
تعریف کاربران براساس رسته، واحد و مجموعه
تعریف گروهی کاربران براساس رسته، واحد و مجموعه
ویرایش و حذف سطح دسترسی کاربران
مدیریت سطح دسترسی به رکورد
مدیریت سطح دسترسی به محتوا
شاخصههای فنی یک کتابخانه دیجیتال کارآمد
ارائه کلیه امکانات مبتنی بر وب
تحلیل و طراحی مبتنی بر متولوژیهای مهندسی ننرمافزار ( RUP )
پیادهسازی تحت سکوی j2EE
مبتنی بر پایگاه داده SQL-Server جهت ذخیرهسازی حجم انبوهی از اطلاعات کتابشناختی و منابع دیجیتال
سطح کاربر مداری بالا در واسط کاربری نرمافزار
ارائه الگوهای متنوع در واسط کاربری به فراخور شکل سایت سازمان
امکان توزیع پذیری سرورهای اطلاعاتی
ارسال Email جهت Tracking
پیادهسازی با استفاده از زبان برنامه نویسی Java
سطح دسترسی مدیریت شده مبتنی بر نقش ( Role Based )
تعیین سطح دسترسی به اصل عنصر دیجیتال برای کاربران
پشتیبانی از استاندارد Unicode
ارائه نرم افزار اساسا تحت Web ( بخشهای راهبری، مدیریت و کاربری )
جستجوی تمام متن با استفاده از موتور جستجوی پیشرفته Lucene
ایجاد فیلدهای کاربرگه براساس استاندارد Dubline Core
قابلیت ذخیره و ارائه دادهها با فرمت MODS و DC
دارای معماری Multi-Tier
قابلیت اجرا بر روی تمامی مرورگرها
سرعت بالا در دستیابی به اطلاعات محتوا
مدیریت متمرکز چند واحد، چند مجموعه به صورت همزمان
پشتیبانی از طرح فرادادهای توصیف شیء ( MODS ) به عنوان یک طرح زبان نشانه گذاری گسترش پذیر ( XML ) که شامل بخشی از فیلدهای MARC21 و سازگار با MARCXML که به طور مشخص از فهرستنویسی منابع الکترونیکی پشتیبانی مینماید.
پشتیبانی از طرح فرادادهای هسته دوبلین ( DCMI ) این طرح که پایه اصلی توصیف منابع اطلاعاتی این نرمافزار است طرحی بین المللی و میان رشتهای است که مجموعه عناصری ساده و کارآمد برای توصیف طیف گستردهای از منابع اطلاعاتی و منابع دیجیتال را ارائه میدهد.
کیفیت و کارایی نرم افزار
یک کتابخانه دیجیتال در شاخصههای کیفی چون تحمل خطا، قابلیت استفاده، کارایی در سطح قابل قبولی باید قرار داشته باشد به نحوی که در حجم انبوهی از دادههای جاری در سیستم با تراکم کاربران، کارآمدی و Performance سیستم تحمل این حجم تراکنش را داشته و هیچ گونه اختلالی در استفادههای همزمان رخ ندهد. نرمافزار با اتکا به تدابیر امنیتی مناسب باید بستری امن را برای ذخیره اطلاعات Metadata و محتوای منابع دیجیتال فراهم آورد.
با توجه به تحت وب بودن نرمافزار کتابخانه دیجیتال قابلیت استفاده آسان و سهولت کافی در آن پیش بینی گردیده است و سطح کاربر مداری نرمافزار به صورتی است که امکان برقراری ارتباط با آن را تسهیل نموده است.
سازگاری با استانداردها
یک کتابخانه دیجیتال با بسیاری از پروتکلهای استاندارد موجود به منظور دسترسی، ذخیره و بازیابی اطلاعات سازگار می بایست سازگار باشد. برخی از این استانداردها عبارت است از:
DCMI
MODS
OAI-PMH
SWORD
Web DAV
Open Search
Open URL
RSS
ATOM
کتابخانه دیجیتال و دروازه ورود و دسترسی به هزاران کتابخانه دیجیتال دنیا
یک کتابخانه دیجیتال لازم است با بهرهگیری از استانداردهای حوزه مدیریت اطلاعات، امکان برقراری ارتباط برخط با هزارن کتابخانه معتبر دیجیتال در دنیا را فراهم کند. مراکزی که از کتابخانه دیجیتال بهره میبرند باید بتوانند در بیش از هزار کتابخانه دیجیتال دیگر، پایگاههای کتابخانههای هم موضوع را انتخاب؛ و به پایگاه خود اضافه نمایند.
با این روش محققین به محض ورود به کتابخانه دیجیتال، دروازه ارتباطی با هزاران کتابخانه دیجیتال دنیا برای آنها گشوده میشود که اغلب این مراکز نیز امکان دسترسی آزاد به محتوا را فراهم نمودهاند. این امکان یعنی ده ها هزار منبع دیجیتال و آخرین دستاوردهای علمی به صورت دیجیتالی شده در کسری از زمان در اختیار محقق و دانشجو قرار گرفته و میتوانند در دنیای دیجیتال علم و فن آوری به جستجو و تورق منابع علمی بپردازند. استاندارد مورد استفاده برای این پروتکل ارتباطی OAI-PMHاست که با تمهیداتی در سیستم، این عملیات می تواند به شکل برخط انجام پذیرد.
چهارشنبه, 12 فروردين 1394 ساعت 02:00